Υπόγεια μανιτάρια, Hypogeous fungi, Ipogei funghi, champignon souterrain

Πρόλογος

Εδώ και τέσσερα χρόνια περίπου αναζητώ, ερευνώ και παρατηρώ τους υπόγειους μύκητες. Αυτή η ομάδα μυκήτων μου κέντρισε το ενδιαφέρον λόγο της σπανιότητας εύρεσης τους. Έτσι αποφάσισα να καταγράψω την όλη διαδικασία της έρευνας και να την μοιραστώ με τους μανιταρόφιλους μέσα από το blog μου, αφού την έχω δημοσιεύσει ήδη στην ενότητα Μανιταρογνωσία στο Εργαστήρι μας, στο φόρουμ του http://www.manitari.gr./

Λόγο της αγάπης για τα μανιτάρια που είχα από μικρό παιδί, αφού στο χωριό μου ( Ζαγορά Πηλίου) είχα μάθει να αναγνωρίζω από 12 ετών περίπου 6 εδώδιμα είδη, αλλά και μετά από τις εξειδικευμένες γνώσεις που απόκτησα στο ΤΕΙ Δασοπονίας που φοίτησα, έψαχνα στο διαδίκτυο πληροφορίες για τα μανιτάρια στη Ελλάδα. Εκεί για πρώτη φορά αντίκρισα το άκρως ενδιαφέρον site, http://www.manitari.gr./ Εντάχθηκα αμέσως στην ομάδα του φόρουμ το 2007. Με ιδιαίτερη προσοχή παρακολουθούσα τις οδηγίες και συμβουλές των ειδικών Κωνσταντινίδη Γιώργου και Άγγελου Παπαδημητρίου, τις οποίες προσπαθούσα να τις υλοποιήσω στο πεδίο αλλά και στο «εργαστήριο».

Το βασίλειο των μανιταριών είναι μεγάλο και οι γνώσεις που απαιτούνται αλλά και τα εφόδια, όπως βιβλιογραφία και μικροσκόπιο πρέπει να είναι τα καλύτερα για να μπορείς να κάνεις αναγνώριση ειδών. Συνειδητοποιώντας αυτή την δυσκολία, άφησα κατά μέρους τις όποιες προσπάθειες έπρεπε να κάνω και παρέμεινα όπως πολλοί άλλοι μανιταρόφιλοι ένας απλός θεατής, ένθερμος βέβαια, παρακολουθώντας τα δρώμενα και υποστηρίζοντας τις όποιες ενέργειες του συλλόγου Μανιταρόφιλοι Δυτικής Μακεδονίας.

Δεν πέρασε μεγάλο διάστημα που βρήκα το πρώτο μου υπόγειο μανιτάρι, τυχαία βέβαια όπως γίνεται στις περιπτώσεις αναζήτησης τους χωρίς σκύλο. Το δείγμα δεν είχε ταυτοποιηθεί σύμφωνα με τα στοιχεία που υπήρχανε και ήταν η ευκαιρία για την αναγνώρισή του. Όμως σαν ερασιτέχνης στα πρώτα του βήματα δεν αντέδρασα σωστά και δεν κράτησα δείγμα. Συμπεριφέρθηκα καθαρά σαν ένας φωτογράφος όπως και τις περισσότερες φορές μέχρι εκείνη τι στιγμή. Ένας σωστός ερασιτέχνης «μυκητολόγος» που πιστεύει ότι κάνει μία σοβαρή δουλειά πρέπει να συλλέγει και δείγματα από τα μανιτάρια που φωτογραφίζει για περεταίρω εξέταση. Μετά από μία βδομάδα ο Αγοραστός Παπατσάνης βρήκε το ίδιο δείγμα, αλλά με περισσότερο επαγγελματισμό κράτησε το δείγμα και έτσι ήταν εφικτό να γίνει η αναγνώριση του (Elaphomyces muricatus) από τον Γιώργο Κωνσταντινίδη. Από εκείνη την μέρα άλλαξα νοοτροπία στην παρατήρηση των μανιταριών και ειδικότερα των υπογείων.

Την εποχή εκείνη ξεκινούσανε τα πρώτα τους βήματα τα ειδικά εκπαιδευμένα σκυλιά από την Ιταλία που φέρανε στην Ελλάδα για συλλογή τρούφας ο Γιώργος Σέτκος και ο Παναγιώτης Παναγιωτίδης. Διαπίστωσα ότι ο τομέας των υπογείων στην χώρα μας ήταν ανεξερεύνητος και για αυτό ρίχθηκα με πολύ ζήλο στην αναζήτηση τους χωρίς σκύλο, αφού δεν είχα κάποιον στη διάθεση μου.

Εισαγωγή

Η Ελληνική βιβλιογραφία όσο αφορά τα υπόγεια μανιτάρια είναι φτωχή με εξαίρεση την τελευταία δουλειά του Γιώργου Κωνσταντινίδη, «Μανιτάρια. Φωτογραφικός οδηγός Μανιταροσυλλέκτη», (περιγράφονται 22 υπόγεια μανιτάρια). Εγώ για την έρευνα μου, χρησιμοποίησα το Funghi ipogei d΄ Europa των Amer Montecchi & Mario Sarasini. Η καλύτερη δουλειά για τα υπόγεια μανιτάρια.

Τα είδη που έχω εξορύξει έχουν αποσταλεί στα Γρεβενά στον κ. Κωνσταντινίδη όπου και ταυτοποιήθηκαν και μετά από αρκετό διάστημα έφθασα να αναγνωρίζω και εγώ κάποια είδη μετά από τις συμβουλές και οδηγίες του. Τέλος με χαρά μου βλέπω το τελευταίο διάστημα εκτός από τους ιδιοκτήτες τρουφόσκυλων να υπάρχουν μανιταρόφιλοι που αναζητάνε και αυτοί υπόγεια μανιτάρια χωρίς σκύλο και μάλιστα με επιτυχία, αφού έχουν ανακαλυφθεί και είδη που είναι πρώτες πανελλήνιες καταγραφές.

Μεθοδολογία και υλικά

Όλη η συλλογή μου αποτελείται από είδη που βρήκα χωρίς σκύλο. Η αναζήτηση τους έγινε με τα χέρια με την χρήση ενός σκαλιστηριού για εργασίες κήπου. Δημιουργούσα δοκιμαστικές επιφάνειες του 0,5 m2 περίπου και βασιζόμουνα στον νόμο των πιθανοτήτων για την εύρεση δείγματος.

Δεν αναζητούσα δείγματα σε σημεία με αναγέννηση και μετά την αναμόχλευση του χούμου σκεπαζόντουσαν τα ριζίδια ή το μυκήλιο που πιθανόν να είχε εμφανιστεί.

Δεν αναζητούσα υπόγεια σε χορτοβρειθεις εκτάσεις. Επίσης σε περιόδους ξηρασίας το καλοκαίρι (Ιούλιο - Άυγουστο) δεν έκανα καμία αναζήτηση σε δάση με χαμηλό υψόμετρο παρά μόνο σε δάση στα υψηλότερα υψόμετρα που είχαν μία σχετική υγρασία.

Περιοχές με σκάσιμο στο έδαφος ή ανασηκωμένο αυτό, παρόλο που είναι σημάδια υπογείων δεν έφεραν σε μένα αποτελέσματα. Ακόμα χρησιμοποίησα HCl για τον έλεγχο ph του εδάφους, για να δω τις πιθανότητες ύπαρξης τρούφας. Έψαχνα κάτω από την φυλλάδα και γενικά όπου ο χούμος είχε βάθος έως και 10 εκ.

Το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής μου προέρχεται από τον νομό Αττικής (Αρτέμιδα – Ραφήνα – Σχινιάς – Πάρνηθα & Κατσιμίδι) όπου και βρίσκεται η κατοικία μου. Μελέτησα στη βιβλιογραφία για τα φυτά που δημιουργούν μυκοριζική συμβίωση με υπόγεια μανιτάρια και ξεκίνησα αρχικά να εξερευνώ αυτούς τους βιοτόπους, που είχαν πχ. Οξιά, ελάτη, δρυ και λαδανιά. Στη συνέχεια για όποιο φυτό μάθαινα ότι δημιουργούσε μυκοριζα έστω και με ένα υπόγειο μανιτάρι το εξερευνούσα με την πρώτη ευκαιρία.

Ερμπάριο διατηρώ και εγώ με ξερά δείγματα, αλλά πολλά δείγματα μου βρίσκονται στο ερμπάριο του Γιώργου Κωνσταντινίδη και άλλα στου Γεωπονικού Πανεπιστημίου. Επίσης και στο ερμπάριο του Ιταλικού συλλόγου Associazione Micologica Bresadola. Διατηρώ επίσης φωτογραφικό αρχείο και για όσα είδη ήταν πρώτες πανελλήνιες καταγραφές υπάρχουν φωτογραφίες τους στο site http://www.manitari.gr/ Η περιγραφή των ειδών έγινε μόνο για τα είδη που αποτελούν πρώτη πανελλήνια καταγραφή και έχουν δημοσιευθεί στο φόρουμ του manitari.gr στην ενοτητα: Το εργαστήρι μας – Νέες καταγραφές μυκήτων στην Ελλάδα. Συνοδεύεται από φωτογραφία με σαφή μακροσκοπικά χαρακτηριστικά και φωτογραφία σπορίων ή άλλων μικροσκοπικών χαρακτηριστικών που είναι απαραίτητα για την αναγνώριση του είδους. Περιγραφή διαστάσεων, χρώματος πηριδίου και θρόμβου, οσμής καθώς και άλλων μικροσκοπικών χαρακτηριστικών. Για την μέτρηση των σπορίων χρησιμοποίησα ένα πρόγραμμα excel του Άγγελου Παπαδημητρίου που είχε κάνει για αυτούς τους μανιταρόφιλους που είχαν ένα συγκεκριμένο απλό τύπο μικροσκοπίου που δεν διέθετε μικρομετρική κλιμακα.

Βιότοποι που εξερευνήθηκαν.

Στην πλειοψηφία τους τα υπόγεια μανιτάρια δημιουργούν μυκοριζική συμβίωση με δένδρα, θάμνους, αγρωστώδη κ.α. Η αναζήτηση των δειγμάτων έγινε σε πευκοδάση χαλεπίου (πχ. Ραφήνα Αττικής), σε παράκτιο κουκουναρόδασος με Μεσογειακούς θάμνους, όπως λαδανιές, σχίνα και πουρνάρια με αμμώδη εδάφη (πχ. Σχινιάς Αττικής), σε μικτό δάσος από χαλέπιο πεύκη και αείφυλλα πλατύφυλα όπως αριά (πχ. Κατσιμίδι Αττικής), σε φυλλοβόλα πλατύφυλλα όπως οξιά και καστανιά (πχ. Ζαγορά Μαγνησίας), σε ρεματιές με ιτιές, λεύκες και φουντουκιές (πχ. Καστοριά), σε ψυχρόβια κονωφόρα όπως ελάτη (πχ. Πάρνηθα Αττικής) και σε μικτά πευκοδάση με φυλλοβόλα πλατύφυλλα (πχ. Γρεβενά).

Αποτελέσματα και συμπεράσματα

Αποτέλεσμα όλης αυτής της διαδικασίας ήταν να βρω 58 υπόγεια και ημιυπόγεια είδη μανιταριών, ανάμεσά τους και 9 είδη του γένους Tuber. 20 από αυτά αποτελούν πρώτες Πανελλήνιες καταγραφές, 12 τα αναγνώρισα μόνος μου και 5 περιέγραψα (από τα οποία 2 είχε κάνει περιγραφή ο κ. Κωνσταντινίδης και την χρησιμοποίησα ως κλειδί αναγνώρισης). Είδη όπως το Gigaspora lazzarii cf., Hymenogaster bulliardii, Youngiomyces multiplex, Wakefieldia macrospora, Tuber rufum fo. lucidum, Terfezia olbiensis, Sclerogaster compactus, Reddelomyces donkii, Picoa lefebvrei, Glomus fasciculatum, Genabea cerebriformis, Hymenogaster vulgaris, δεν έχουν βρεθεί από άλλο μανιταρόφιλο. Όσο και αν πρόκειται για μεγάλη επιτυχία να εξορύξεις υπόγειο μανιτάρι χωρίς σκύλο τόσο μπορεί να αποδειχθεί ως αποτυχία, γιατί τα περισσότερα δείγματα εξορύσσονται ανώριμα, κάτι που δεν συμβαίνει με τα σκυλιά αφού είναι εκπαιδευμένα να τα ανακαλύπτουνε από την οσμή που συνήθως έχουν τα ώριμα είδη.

Ανακάλυψα πολλά δείγματα που ήταν ανώριμα και μόνο μερικά έδωσαν σπόρια ικανά για αναγνώριση μετά από 1-2 βδομάδες, είτε τα άφησα απλά στο γραφείο μου να ξεραθούνε είτε τα διατηρούσα σε κυπελάκια με υγρασία. Σε εποχές που είχαν προηγηθεί ικανοποιητικά ύψη βροχών βρέθηκαν και τα περισσότερα είδη. Σε εδάφη που είχαν σύσταση αργιλοπυλωδες τα είδη συνήθως ήταν κάτω από την φυλλάδα, ημιυπόγεια θα έλεγα ή 1-2 εκ. το πολύ βαθιά. Τέτοιες περιοχές ήταν και οι δυσκολότερες στην αναζήτηση υπογείων λόγο της συνεκτικής σύστασης του εδάφους. Απεναντίας περιοχές με αμμώδη σύσταση ήταν οι ευκολότερες και με βάθος που έφθαναν τα υπόγεια έως και 8-10 εκ. Τα δασικά είδη που εμφανίζουν μυκοριζική συμβίωση με τα περισσότερα υπόγεια μανιτάρια είναι η λαδανιά, η αριά, η οξιά, η ελάτη και το πουρνάρι.

Το Gigaspora lazzarii cf. βρέθηκε δίπλα σε λαδανιά αλλά σχημάτιζε εκτομυκόριζα με κάποιο φυτό που δεν κατάφερα να αναγνωρίσω, αλλά ο καρπός του αποτελούνταν από μικρό χέδρωπα.

Τα είδη του γένους Hysterangium δημιουργούνε αρκετές λευκές μυκηλιακές υφές, σημάδι πως μπορεί να πλησιάζεις σε ένα τέτοιο είδος.
Θηλαστικά και τρωκτικά τρώνε υπόγεια μανιτάρια και δίνουν σημάδια που βρισκότανε αυτά, μερικές δε φορές μπορεί να υπάρχουν υπολείμματα αυτών ικανά για αναγνώριση, όπως το Leucogaster nudus που βρήκα σε οξιά στη Ζαγορά.

Έντομα όπως οι μύγες μπορεί να υπάρχουνε σε περιοχή με υπόγεια, υπάρχει και η μύγα της τρούφας που δεν κατάφερα να εντοπίσω. Ειδικά μετά τη εξόρυξη και την τομή του υπογείου απελευθερώνεται οσμή ικανή να προσελκύσει μύγες, κάτι τέτοιο έγινε σε μεγάλο βαθμό με την Gautieria graveolens που βρήκα καλοκαιρινούς μήνες στη Πάρνηθα.

Αν και δεν έχει επιβεβαιωθεί ακόμα, μπορεί είδη που περιγράφονται στη βιβλιογραφία ως αποκλειστικά εμφανιζόμενα σε χαμηλά υψόμετρα και όχι στα υψηλά, να εμφανίζονται και εκεί. Παράδειγμα το Melanogaster που βρήκα στην Πάρνηθα και είναι ακόμα αταυτοποίητο, έμοιαζε περισσότερο με ανώριμο M. Variegatus, είδος που σύμφωνα με την βιβλιογραφία βρίσκεται μόνο στα χαμηλά υψόμετρα.

Κατά την εξόριση των υπογείων αν υπάρχουν μυκηλιακές υφές που τυλίγουνε το καρπόσωμα κοιτάζουμε να μην αποκοπούν όπως και αυτές οι υφές που υπάρχουν στη βάση του, γιατί μπορεί να αποτελούν κριτήριο αναγνώρισης. Με την πείρα μπορεί να καταλάβεις μόνο από το σχήμα του είδους και το χρώμα του πηριδίου ακόμα και το γένος του. Αυτό γίνεται πιο εύκολο με την εμφάνιση του θρόμβου μετά από την τομή του είδους.

Η περιγραφή της οσμής των υπογείων είναι υποκειμενική και έγκειται στην ικανότητα του μελετητή. Επίσης διαφέρει στα διάφορα στάδια ωρίμανσης και πολλές φορές δεν ανταποκρίνεται στην βιβλιογραφία.

Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Κωνσταντινίδη Γιώργο όχι μόνο για τις αναγνωρίσεις που έκανε στα δείγματα μου, αλλά και για τις συμβουλές και οδηγίες που μου έδινε καθόλη την διάρκεια της έρευνας των υπογείων. Αν δεν μου είχε δείξει την απαραίτητη προσοχή δεν θα είχα το κουράγιο να συνεχίσω να αναζητώ υπόγεια είδη. Τον κ. Δήμου Δημήτριο που εξέτασε δείγματά μου και τους Ιταλούς κ. Marino Zugna μέλος του συλλόγου Associazione Micologica Bresadola , που μελέτησε και δημοσίευσε στο site τους υπόγεια μανιτάρια που έχω ανακαλύψει και τον Carlo Agnello , Arturo Baglivo μέλοι του www.actafungorum.org, με τους οποίους έχω μία στενή και επικοδομιτική συνεργασία. Τέλος τους τρουφοκυνηγούς κ. Σέτκο Γιώργο και κ. Παναγιώτη Παναγιωτίδη όπου μου δώσανε οδηγίες για καλύτερα αποτελέσματα.

Ακολουθούνε πίνακες με στατιστικά στοιχεία.